Krzesło gięte Thonet nr 14 (typ A-14, typ A-6929)
24.11.2022
Krzesło Thonet nr 14 to dyskusyjnie najbardziej rozpoznawalny wytwór wzornictwa i sztuki użytkowej w historii. Stanowi jeden z najwcześniejszych przykładów sukcesu wielkoskalowego projektowania, wytwórstwa i technik produkcyjnych. „14” to podwaliny jednej z największych firm meblarskich na świecie, jedna z przyczyn rozpoznawalności nazwiska założycieli. To produkt nieprzerwanie wytwarzany od przeszło 150 lat. Wreszcie, o czym marzy chyba każdy projektant, krzesło Thoneta przeniknęło do kultury – tej niskiej, jak i wysokiej, stało się symbolem, wyznacznikiem stylu, choć pierwotnie było nieco inaczej. Widzieli je niemal wszyscy, choć nie skupia uwagi każdego.
Chciałbym na wstępie zaznaczyć, że w tym artykule nie podejmę się opisania historii ojca modelu, Michaela Thoneta, ani marki Gebrüder Thonet. Na rynku obecnych jest wiele (niestety często trudno dostępnych) książek i katalogów dokumentujących szczegóły historyczne. Temat jest niezwykle szeroki i pozwoliłby mi dopisywać to tego tekstu kolejne zdania prawdopodobnie do końca mojego życia. Uznałem więc, że podobnie jak ma to miejsce w całej Encyklopedii, zajmę się jedynie opisem konkretnego modelu – zastosowanych w nim rozwiązań, technik i wpływie na kulturę, co jak przypuszczam pisząc te słowa, pozwoli temu artykułowi stać się najdłuższym na stronie. Poruszone wątki związane z firmą będą bezpośrednio tłumaczyć sukces „14”. Lwia część artykułu powstała na podstawie publikacji Idea Thoneta Meble z drewna giętego i rur stalowych1, którą polecam jako wartościową dalszą lekturę. Herbata w dłoń i zapraszam do lektury, Paweł. 🙂
Początki sukcesu Thoneta
Początki sukcesu mebli giętych Thonetów, a więc też sukcesu numeru 14 wybrukowano na solidnym fundamencie technologii, marketingu i… ochrony patentowej. Już w 1840 roku, na 13 lat przed założeniem Gebrüder Thonet, Michael wniósł w Prusach Wschodnich o przyznanie patentu na gięcie hydrotermiczne drewna. Patent odrzucono nie rozpoznając w nim wartości nowatorskich. Wysiłek powtórzony został w następnym roku we Francji, a prawną ochronę technologii pod nazwiskiem kupca i sponsora van Meertena z Boppard uzyskano 16 listopada 1841 (patent został ponownie przyznany w 1852 roku synom: Franzowi, Michaelowi, Josefowi, Augustowi i Jacobowi). Teoretycznie oznaczało to dla Thoneta 15 lat względnego monopolu w produkcji mebli giętych. Co warto jednak zaznaczyć, nie był pierwszą osobą korzystającą ze zbliżonej techniki, a nawet nie pierwszym rzemieślnikiem z patentem tej metody dotyczącym. Dokument szybko okazał się jednak niewystarczający dla zabezpieczenia interesów rzemieślnika. Po przenosinach do Wiednia na zaproszenie austriackiego księcia Clemensa Matternicha, projektant był zmuszony ponownie starać się o prawo do produkcji swoich mebli w Dolnoaustriackim Związku Rzemiosła.1
Lata 40 i 50 XIX wieku były okresem dojrzewania idei i doskonalenia technik. Bryły mebli zyskiwały swój niepowtarzalny charakter, jednak stosowane ornamenty nawiązywały do nieustannie zmieniających się modnych stylów historycznych. Najważniejszym zmianom ulegała technologia – od gięcia formatek fornirów w pakietach po wypracowanie form do wyginania szeregu prętów. Proces powolnej syntezy form widoczny jest na podstawie materiałów reklamowych. Ulotka Thoneta z Wystawy Światowej w Londynie z 1851 roku prezentuje meble z giętym drewnem w roli konstrukcyjnego ornamentu. Najprostszą formę przybierały krzesła i zbudowane na ich bazie fotele.1
Koryczany – miejsce narodzin „14”
„Thonety” cieszyły się dużą popularnością, nie bez skutku były tu zainteresowanie i protekcja arystokracji austriackiej. Ze względu na szybki rozwój działalności, w 1856 roku Thonet udał się do Koryczan na Morawach, gdzie planował zbudować pierwszą fabrykę. Obszar pod hale oraz teren leśny kupione zostały od dotychczasowego dostawcy surowca. Zmiana skali pozwoliła na dalsze eksperymenty. To w zakładzie w Koryczanach powstał seryjny model 14 – genialny w swojej prostocie wzór krzesła montowany z jedynie 6 elementów (oraz złącza mechaniczne w postaci śrub i wkrętów). Niewielkie przekroje prętów, zaledwie dwa połączenia stolarskie (przednie nogi wpuszczane czopowo w obręcz siedziska), brak ornamentów musiały w tym czasie oznaczać niską cenę czyli sukces. Uproszczenie pojedynczych etapów procesu produkcji pozwalało na zatrudnienie lokalnej taniej siły roboczej, między innymi byłych robotników fabryk szkła i porcelany. Co łatwo przeoczyć ze współczesnej perspektywy – zatrudnienie obejmowało nie tylko dorosłych, ale też dzieci. Podczas gdy mężczyźni przydzielani byli do bardziej wymagających prac fizycznych, kobiety oraz dzieci zajmowały się wykańczaniem powierzchni drewna, przy wyplataniu lub pakowaniu. Dzień pracy trwał do 14 godzin, co było w tym okresie powszechne. Znaczna część prac wykonywana była w pozycji stojącej, nie tylko bez maseczek przeciwpyłowych, ale również bez butów.1
Numer 14 po raz pierwszy
Wyznaczenie jednoznacznego okresu powstania wzoru jest możliwe dzięki wspomnianej już uwadze Thonetów, jaką darzyli marketing. Afisz z 1859 roku zawiera wizerunek modelu 14, a pierwsze szkice krzesła powstały w tej samej dekadzie.1
Badacze meblarstwa wiedeńskiego wskazują niektóre z mebli ważnego fabrykanta Josefa Ulricha Danhausera za pierwowzory późniejszych form thonetowskich (należy jednak przyznać, że podobieństwa te są bardzo powierzchowne, nie mają powiązania z zastosowanymi technikami). W posiadaniu Muzeum Sztuki Użytkowej w Wiedniu jest tapicerowane, niskie stolarskie krzesło z 1825 roku z klejonym oparciem przypominającym nieco wzór numer 8 Thoneta. Ten różnił się od „14” wykonaniem tylnych nóg – oparcia, a także obręczy siedziska z klejonych pasków forniru. Tym samym „ósemka” należała do wyrobów znacznie bardziej pracochłonnych.
Zakłady i filie
Wzrastająca sprzedaż przyczyniła się do założenia przez Michaela seniora oraz syna Augusta zakładu w Bystrzycy, którego głównymi towarami były parkiety drewniane oraz model 14. W późniejszym czasie to ten zakład stał się miejscem testowania produkcji wielkoseryjnej kolejnych modeli. Kolejnymi fabrykami były (podano daty rozpoczęcia produkcji):
– Hallenkowo, 1868,
– Vsetina, 1869,
– Radomsko, 1881,
– Frankenberg, 1889.
Warto wspomnieć przy tym, że pierwotnie manufaktura w Radomsku (pod zaborem rosyjskim) zajmowała się jedynie montażem mebli z elementów na rynek rosyjski, co pozwalało na uniknięcie ceł przewozowych.
Nie ulega wątpliwości, że jedną z przyczyn ogromnego sukcesu numeru 14 były filie firmy rozlokowane na całym świecie. Z początkiem lat ’70 XIX wieku krzesła marki Thonet można było kupić w sklepach m.in. w Chicago, Nowym Jorku, Mediolanie, Neapolu, Rzymie, Madrycie, Pradze czy Moskwie. Za łatwością transportowania przemawiała możliwość demontażu 36 krzeseł do skrzyni o objętości 1m2.1 Z pewnością to innowacyjne podejście austriackiego koncernu do wysyłki mebli było cenną wskazówką dla Ingvara Kamprada oraz jego wspólników przy projektowaniu pod szyldem IKEI znanej dziś z produkcji mebli flat-pack.
Reakcje krytyków wzornictwa
Przez lata (i to pomimo sukcesów na Wystawach Światowych) odbiór wzornictwa thonetowskiego przez środowisko teoretyków sztuki użytkowej zdawał się być mieszany. Ażurowe, tanie i jednocześnie wytrzymałe krzesła „popularne” (tak określano przede wszystkim numery 14 oraz 18) miały według niektórych krytyków nie pasować do wnętrz mieszkalnych. W tym okresie bowiem w domach bogatych mieszczan dominowały ciężkie, tapicerowane, głębokie i ozdobne meble wypoczynkowe. Numer 14 mógł w takim krajobrazie pełnić jedynie rolę uzupełniającą.
Nie zmienia to faktu, że krzesło Michaela Thoneta przyczyniło się do demokratyzacji umeblowania. Pierwotnie, jeszcze w latach 70′, krzesło trafiało do domów i mieszkań zamożnego mieszczaństwa. Zaledwie kilkadziesiąt lat później ten sam model dostępny był już niemal dla wszystkich.
Trudny do zaszufladkowania, ale zdecydowanie innowacyjny charakter „krzeseł popularnych” został na nowo odkryty w drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku, kiedy to numery „14” i „18” uchodziły za definicję modernizmu. Wykorzystywane już nie tylko w kawiarniach i barach, ale i eksponowane w realizacjach architektonicznych, ustawiane w domach. Dość szybko jednak ustąpiły nowemu hitowi Thonetów – meblom z rur stalowych.1
Innowacje, konkurencja Thoneta i producenci numeru 14
Wzory uprzedzające „14” razem z innymi modelami wielkoseryjnymi eksponowano na Wystawie Światowej w Londynie w roku 1862 (używam tu zwrotu „wzory uprzedzające” ponieważ Thonet rozwijał model przez wykonywanie dużej liczby iteracji prototypów, zaciera to granice między formami, które zapowiadały „14” oraz samą „14”). Wzór mógł jednak nie znaleźć się na Wystawie Światowej w Paryżu w 1867 roku(?), gdzie większą uwagę zwrócono na bardziej skomplikowane modele, w tym komplet „wyściełany” do salonu. Pomiędzy wspomnianymi wydarzeniami, w 1866 roku, wydana zostaje broszura, w której stelaże mebli siedziskowych wzmocniono o łączyny nóg – w następnych latach standard w ofercie Braci Thonet (choć pierwsza „14” znana w dzisiejszej formie nie posiadała wspomnianych łączyn). Siódma dekada XIX wieku to okres rosnącej konkurencji, przede wszystkim w postaci firmy J. & J. Kohn (Jakob i syn Josef), która wkrótce zaczęła zdobywać na dużych targach zwycięskie laury na równi z Gebrüder Thonet. Uwolniony w 1869 patent technologiczny zaostrzył tempo rozszerzania oferty i modernizowania dostępnego już asortymentu. Owocem pracy Augusta Thoneta było między innymi opracowanie siedziska ze sklejki. Wcześniej rama siedziskowa wykańczana była tapicerką lub wyplotem.
W roku 1900 firma, pomimo powyżej 50 konkurentów w branży mebla giętego, produkowała przeszło milion egzemplarzy mebli rocznie. W kolejnych latach za „oficjalnych” producentów numeru „14” można uznawać spółki, w których kapitał lokowała rodzina Thonet. Od 1923 roku był to Mundus – Powszechne Towarzystwo Handlowo – Przemysłowe (Thonet – Mundus do którego należał również kapitał J & J Kohn), a z początkiem II Wojny Światowej ponownie rozdzielone Kohn-Mundus oraz Thonet.12
Przed II Wojną Światową w II Rzeczypospolitej operowało kilkudziesięciu producentów mebli giętych, w których ofertach znaleźć było można kopię numeru 14. Byli to między innymi:
– Towarzystwo Mebli Giętych „Wojciechów” (zał. ok. 1870 r.),
– Zakład Josefa Hoffmanna (Josef Hoffmann Succ. – uruchomiona w 1880 – 1881 roku w Jasienicy, filie w Pogórzu, Rudzicy, Mazańcowicach i Łodygowicach),
– Fabryka Mebli Giętych Czerski & Jakimowicz z Zamościa,
– Józef Mintz i S-ka RADOMSKO3,
– Michał Ader JAZOWSKO4,
– Fabryka Mebli Mazowia,
– Ksawery Wunsche i S-ka,
-Krzesłobuk – Wytwórnia Mebli Giętych i Stolarskich (Warszawa),
– Fabryka Wszelkiego Rodzaju Mebli Giętych i Stolarskich „Braun Fischler” (Warszawa),
– Fabryka Mebli Giętych Adolfa Neumanna (Warszawa),
– Johann Kohn & Co. Radom.2
Po 1945 roku wytwórstwo wzoru wznawiały fabryki o tradycjach produkcji mebli giętych z Radomska i Jasienicy. W szczególny sposób „klasyczne” wzory thonetowskie wracały do łask w latach ’70 XX wieku. W tym okresie formy z giętego drewna litego stanowiły polski towar eksportowy Pagedu na rynki zachodnie, w tym amerykański, angielski, francuski i skandynawskie. Największym ośrodkiem mebli giętych w kraju było wspomniane Radomsko. Fabryka Mebli Giętych, później Zakłady Mebli Giętych im. Gwardii Ludowej eksportowały modele A-14 oraz A-14 VAR z łącznikiem nóg w formie obręczy (warianty różniły się typem wykończenia – naturalnym lub kryjącym), jak i typ A-6929 z czworobocznym wyplatanym siedziskiem. Producentem „14” był również Jafameg czyli Jasienicka Fabryka Mebli Giętych.56
Obecnie numer 14 dostępny jest w Polsce w ofertach Pagedu (A-1880) oraz Famegu (A-14).
W kulturze
Prawdopodobnie pierwszym przedstawieniem „14” była akwarela Franza von Alta z 1872 roku przedstawiająca wnętrze wiedeńskie (salon w stylu opisanym w akapicie Reakcje krytyków). Już wcześniej natomiast w sztuce uwieczniano wczesne, klejone warstwowo wersje krzesła numer 14 (czy też bardziej numeru 8) – np. na drzeworycie Teodora Zaschego Orkiestra Johanna Straussa na balu dworskim z ok. 1865 roku.1 Niektóre inne przedstawienia „14” w sztukach plastycznych i ukazania w filmie to:
– The man who knew too much, reż. Alfred Hitchcock, 1934
– Dust be my destiny, reż. Lewis Seiler, 1939
– The life and death of colonel Blimp, reż. Michael Powell, Emeric Pressburger, 1943,
– Dwie godziny, reż. Józef Wyszomirski, Stanisław Wohl, 1946 (ten oraz inne polskie filmy, w których wykorzystano krzesło numer 14 odszukano dzięki portalowi fototeka.fn.org.pl),
– Cafe Pod Minogą, reż. Bronisław Brok, 1959,
– Decyzja, reż. Julian Dziedzina, 1960,
– The looking glass war, reż. Frank Pierson, 1970
– Jak krzesła uczyły się chodzić, rysunek Heinza Birga, 1975,
– Dom – Nosić swoją skórę, reż. Jan Łomnicki, 1980,
– Dłużnicy śmierci, reż. Włodzimierz Gołaszewski, 1985,
– Ladies in black, reż. Bruce Beresford, 2018.
Po więcej przykładów w świecie filmu zapraszam na stronę – katalog zapaleńca mebli thonetowskich Stephena Harta eugraph.com.7
Wykończenie
Gebrüder Thonet oferowało krzesło w kilkudziesięciu wariantach. Do wyboru były: kolor, wykończenie w postaci lakieru lub politury, rodzaj (wypalenie) deseczki siedziskowej, prawdopodobnie też rodzaje łączyn i dodatki (plakietki, naklejki). Między innymi model „14” należał do pierwszych z ujednoliconym systemem znakowania. Na przestrzeni lat jednak liczba stosowanych stempli, tłoczeń i etykiet osiągnęła znaczną wartość. Były to m.in. skróty „GB Thonet”, „Thonet Wien” i „GT”. Na dalszą wartościową lekturę poświęconą tematowi polecam dwa wpisy na blogu Starych Mebli Czar – Meble gięte i ich etykiety.8
Modele pochodne
Jeszcze przed końcem XIX wieku największy konkurent Gebrüder Thoinet – J & J Kohn zaczął nadawać ton rywalizacji koncernów. Działo się tak między innymi dzięki innowacjom konstrukcyjnym i być może przede wszystkim dzięki zaproszeniu do współpracy uznanych architektów. W 1899 Adolf Loos na zlecenie Kohnów zaprojektował krzesło do wiedeńskiej kawiarni Museum. Model gięty oparty został na dwóch innych wzorach firmy (model numer 30 oraz 248) będących interpretacjami „14” Thoneta. Projekt Loosa łączył najlepsze cechy „dawców”. Pomimo usztywnienia łącznikami konstrukcję odchudzono przez zastąpienie prętów okrągłych w przekroju eliptycznymi. Czerwone wykończenie nadawało charakteru powierzchni. Krzesło nie trafiło jednak do produkcji wielkoseryjnej.1
W Encyklopedii możesz przeczytać o innych wzorach thonetowskich. Link do ich listy znajdziesz tu.
Zachęcam również do przejrzenia katalogów Gebrüder Thonet z 1886 oraz 1906 roku na stronie Muzeum Boppard.9
1 Idea Thoneta, Meble drewna i rur stalowych, Germanisches Nationalmuseum, Norymberga, 1991
2 Polskie meble gięte, Joanna Wojciechowska – Kucięba, Towarzystwo Naukowe KUL, 2012
3 katalog Józef Mintz i S-ka RADOMSKO, rok nieznany
4 katalog Michał Ader, Jazowsko, rok nienzany
5 MEBLE Z POLSKI (twarda biała okładka, nakładka z białej foliowanej tektury z cyframi 468 na środku), Paged Meble, 1974 – 1975
6 Meble z Polski, Paged Meble, Agpol, 1971 / 1972
7 strona internetowa https://www.eugraph.com/thonetchairs/index.html
8 strona internetowa http://starychmebliczar.pl/2010/11/05/meble-giete-mundus-kohn/
9 strona internetowa Muzeum Boppard https://museum-boppard.de/explore/thonet-varietyofproducts/#view
Kategoria: krzesła
Styl: Thonet
Rok produkcji: szacowany – 1859 – obecnie
Data projektu: szacowana – 1859
Materiały: drewno bukowe, sklejka oraz materiał plecionkarski (trzcina)
Kraj: pierwotnie Austria, obecnie cały świat
Projektant: Michael Thonet
Producent: wielu, patrz akapit: Innowacje, konkurencja Thoneta i producenci numeru 14
Wykończenie: naturalne lub barwione, lakier lub politura
Połączenia: wpustowe, wkręty i śruby
Wymiary [cm]: 93 (wysokość), 43 (szerokość), 48 (głębokość)
Zdjęcia: źródła 56
