Krzesło Płucka (Płuca) proj. Maria Chomentowska dla Instytutu Wzornictwa Przemysłu na zlecenie ZOR
Płucka polskiego wzornictwa meblowego
Krzesło „Płucka” (nazywane też w czasopismach branżowych z epoki „Płuca”) należy do jednego z najbardziej rozpoznawalnych projektów meblowych polskiego powojennego modernizmu. Jest to oczywiście też jeden z najpopularniejszych wzorów spod ołówka Marii Chomentowskiej – autorki licznych wzorów dla przemysłu meblarskiego.
Polski soft modern
Lata 50 były okresem szybkich i niezwykle gwałtownych przemian zarówno w Polsce, jak i na świecie. Gospodarki i społeczeństwa wciąż odkopywały się z gruzów wojny. Świat zachodni, zwłaszcza ten mniej dotkliwie naznaczony Wojną, zauważał pierwsze oznaki powrotu do normalności. Poprawiające się nastroje społeczne, zasobniejsze portfele i narastający baby boom napędzał koniunktury. Przemysł nastawiony jeszcze w latach 40 na maksymalizację i ekonomikę produkcji wrzucił na przełomie dekady drugi bieg. Korzystając z osiągnięć techniki (rozpędzonej w tamtym okresie przez dokonania wojskowe) zaczął wytwarzać drożej i ładniej. Powojenna nowoczesność zakochała się w tworzywach sztucznych, giętej sklejce i organicznych formach wypierając w dużym stopniu znormalizowane, zoptymalizowane, kanciaste bryły wymuszone przez podupadłe ekonomie państw. To z tego okresu pochodzi JH-501 Chair Hansa Wegnera, formowane krzesła Ray i Charlesa Eames czy krzesło Raya Komai dla J.G. Furniture Co. (które wyglądem przypomina „Płucka”). Design organiczny czy też soft modernism miał okazję najwcześniej rozwinąć się w Stanach Zjednoczonych, gdzie był już dobrze wykształcony w latach 40. Fotel Charlesa Eamesa i Eeero Saarinena dla Haskelite Corp. z 1941 roku wyprzedzał światowe trendy o dekady. W Polsce rozwój sztuk użytkowych odbywał się w szczególnie trudnych warunkach komunistycznej opresji radzieckiej wpływającej na każdy aspekt życia wliczając w to zarówno przemysł jak i kulturę. Połowa lat 50 to w kraju czas liberalizacji polityki partii, co miało swój wpływ na odwilż w sztuce i wzornictwie. Widoczne jest to na przykładzie modeli krzeseł prezentowanych przez Chomentowską między innymi na dwóch kolejnych Ogólnopolskich Wystawach Architektury Wnętrz z 1952 i 1957 roku. Pierwotnie były to wzory stawiające na znane, tradycyjne konstrukcje. W przypadku krzeseł oznaczało to budowę oskrzyniową, unikającą dominujących krzywizn, z elementami o przekrojach graniastych.1 W drugiej połowie lat 50 artystka śmielej operowała formą, często korzystając z giętej sklejki. Być może ujawniało się w ten sposób kształcenie pod okiem profesora Jana Kurzątkowskiego. Nowoczesność konstrukcji pozwalała użytkownikowi na zajęcie bardziej odprężonej pozycji. Stanowiło to pewien znak pokolenia buntującego się opresyjnej władzy i krępowaniu wolności w życiu i tworzeniu.
Studium Urządzenia Wnętrz Mieszkań Typowych
Praca Chomentowskiej, obok szeregu innych, należała do projektu Studium Urządzenia Wnętrz Mieszkań Typowych zapoczątkowanego w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego na zlecenie Zakład Osiedli Robotniczych (skrótowiec ZOR rozszyfrowany dzięki Jędrzejowi Zakrzewskiemu, dziękuję) w 1954 roku.2 Przyjęto za założenie projektowanie mebli pojedynczych, pozwalających na dowolne komponowanie przez odbiorcę. Wzięto pod uwagę imponująca, jak na tamten czas, ilość danych, przeprowadzono badania terenowe, zaplanowano tworzenie makiet, modeli, a wreszcie prototypów. Ograniczenia wytwórcze samego Instytutu wyeliminowały z projektowanych konstrukcji szkielety spawane, blachę i odlewy z tworzyw sztucznych. Rolę tych ostatnich w dużej mierze przejęła chętnie wykorzystywana w zakładzie sklejka. Preferowano drewno o niewyrazistym rysunku jak brzoza czy buczyna. Dużą trudność sprawiała mała dostępność okuć, co widoczne jest i w Płuckach. Za najbardziej obciążony łącznik należy przyjąć skórzany rzemień łączący formatki sklejki (w prasie z epoki opisywany też, jako „pasek z plastyku” – nie mam więc pewności jaki materiał pierwotnie zastosowano, przyp. P.W.) w oparciu oraz śruby grzybkowe, te same, które w tym okresie wykorzystywano do montażu muszli klozetowych, a które eksponował na przykład niezwykle przecież udany „komercyjnie” model 366 Józefa Chierowskiego.
Ważniejsze założenia nakładane na meble ze Studium obejmowały:
-minimalizację powierzchni meblowej w odniesieniu do przestrzeni mieszkalnej,
-dopasowanie antropometryczne (dopasowanie wymiarów funkcjonalnych mebli do kształtów i wymiarów ciał użytkowników),
-zmienna geometria mebli (podobnie projektowano w tym okresie w całym kraju, za przykład całego kompletu, wręcz systemu mebli, można tu przytoczyć obecne w Encyklopedii meble dwuplanowe Mieczysława Puchały),
-oszczędność materiału,
-zgodność z dostępnymi możliwościami przemysłu,
-projektowanie form lekkich, najlepiej ażurowych, odsłaniających podłogi i ściany,
-unikanie form agresywnych, trudnych do zestawienia z innymi meblami „pojedynczymi”.
Jak Płucka wpisywały się w fundamentalne założenia projektu? Niestety, połowicznie. Powodów porażki wzoru w dotarciu do produkcji masowej należy doszukiwać się w dużym skomplikowaniu konstrukcji, wykorzystanych technik (mamy tu gięcie sklejki, elementy toczone, kilka rodzajów połączeń) i wymaganych technologii. To wszystko wpływało na cenę produkcji. Należy też przyznać, że krzesełko, wbrew późniejszym przekonaniom projektantki, był meblowym „show stealerem”, modelem skupiającym uwagę, o formie wręcz rzeźbiarskiej. Przez to wymagającym w zestawianiu z innymi sprzętami. Krzesło nie trafiło do produkcji masowej, natomiast do końca lat 50 w stolarni Instytutu skopiowano wzór w kilkudziesięciu egzemplarzach. Można było nabyć je na Brackiej 1 w Warszawie, w sklepie firmowym IWP. 3
Wystawy
Meble Marii Chomentowskiej wystawiano w najbliższych latach po zaprojektowaniu Płucek na ekspozycjach objazdowych IWP. Jej meble widziały Międzynarodowe Targi w Kolonii 1959, Wystawę Mebli Mieszkalnych w Berlinie 1960 czy Mediolańskie Triennale 1961.4
Opis techniczny mebla
Opis ten zamieszczono w artykule Jadwigi Putowskiej w Architekturze i kopiuję jego część poniżej, jako rodzaj ciekawostki. Dowodzi on jak trudno przekazać szczegóły techniczne za pomocą słowa pisanego.
Nogi przednie i tylne połączone łączynami na czopy. Pośrodku łączyny przedniej i tylnej wyżłobiony wpust na listwę siedziska i uchwyty. Do zewnętrznej płaszczyzny siedziska doklejona listwa, która z przodu posiada wręg i spoczywa na łączynie przedniej, a z tyłu załapuje za wpust w łącznie tylnej. Listwa siedziska z przodu umocowana jest za pomocą uchwytu, który wpuszczony jest we wpust łączyny przedniej i przykręcony wkrętami do listwy. Oparcie ze sklejki giętej, przykręcone śrubkami do łączyn bocznych. W części tylnej obydwa elementy oparcia połączone taśmą z masy plastycznej. Całość utrzymana w kolorze naturalnym lub nogi i łączyny barwione, a oparcie w kolorze naturalnym. Wykończone nitrolakierem bezbarwnym lub politurą.
Płucka polskiej kinematografii
Z definicji codziennej rzeczywistości w PRL utrudniającej kontakt ze światem zachodnim wynikało żywe zainteresowanie przemysłu filmowego polskimi wzorami. Rodzime filmy fabularne z tego okresu często inscenizowano nowościami meblowymi. Jednym z pierwszych, jeśli nie słownie pierwszym filmem, w którym zobaczyć możemy Płucka jest Ósmy dzień tygodnia z 1958 roku z Sonją Ziemann i Zbigniewem Cybulskim.
Obecnie krzesło można zobaczyć na żywo w Galerii Wzornictwa Polskiego Muzeum Narodowego w Warszawie, a także w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Dalsza lektura
Polecam artykuły na temat wzoru i projektantki uzupełniające informacje zebrane w tym wpisie: Dizajnerki. Maria Chomentowska Czesławy Frejlich i Maria Chomentowska, architekt, mistrzyni skrytości. Jej rozwiązania sprzed lat wciąż są nowatorskie.
1 I Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, Ministerstwo Kultury i Sztuki i Związek Polskich Artystów Plastyków, wystawa eksponowana w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych „Zachęta”, plac Małachowskiego, Warszawa, 1952
2 Artykuł Meble seryjne Instytutu Wzornictwa Przemysłowego, Jadwiga Putowska, Architektura 6/152, 1960, z tego źródła pochodzą również fotografie wykorzystane w artykule
3 Wpis na Facebooku Instytutu Wzornictwa Przemysłowego z 21 marca 2021 roku [link]
4 Opracowanie powystawowe Polska sztuka użytkowa w 25 – lecie PRL, ZPAP, Warszawa, 1972
Kategoria: krzesła
Styl: modernizm
Rok produkcji: 1956
Data projektu: 1954 -1956
Materiały: drewno brzozowe i bukowe, sklejka liściasta, skóra lub tworzywo sztuczne (inne połączenia niemetalowe), okucia metalowe
Kraj: PRL
Projektant: Maria Chomentowska
Producent: Instytut Wzornictwa Przemysłowego
Wykończenie: lakier bezbarwny, farba, politura
Połączenia: śruby, połączenia czopowe, łącznik elementów oparcia wykonany ze skóry bądź tworzywa sztucznego
Wymiary [cm]: wysokość – 75,5, szerokość – 40, głębokość – 48
Zdjęcia: źródło 2
