Krzesło Płucka (Płuca)

proj. Maria Chomentowska

dla Instytutu Wzornictwa Przemysłowego 

na zlecenie ZOR

Domyślna treść artykułu.

W każdym nowo utworzonym artykule pokaże się wpisany tutaj tekst. Wpisz więc tutaj domyślną treść nowego artykułu lub instrukcję dodawania nowego artykułu dla swojego klienta.

Płucka polskiego wzornictwa meblowego

Krzesło „Płucka” (nazywane też w czasopismach branżowych „Płuca”) to jeden z najbardziej znanych na rynku kolekcjonerskim projektów Instytutu Wzornictwa Przemysłowego. Jest to oczywiście też jeden z najpopularniejszych wzorów spod ołówka Marii Chomentowskiej – autorki licznych wzorów dla przemysłu meblarskiego.

Polski soft modern

Lata 50 były okresem szybkich i niezwykle gwałtownych przemian gospodarczych i społecznych zarówno w Polsce, jak i na świecie. Wiele państw wciąż odkopywało się z gruzów wojny. Świat zachodni zauważał pierwsze oznaki powrotu do normalności. Poprawiające się nastroje społeczne, zasobniejsze portfele i narastający baby boom napędzał koniunktury. Przemysł nastawiony jeszcze w latach '40 na maksymalizację i ekonomikę produkcji wrzucił na przełomie dekady drugi bieg. Korzystając z osiągnięć techniki (rozpędzonej w tamtym okresie przez dokonania wojskowe) zaczął wytwarzać drożej i ładniej. Powojenna nowoczesność zakochała się w tworzywach sztucznych, giętej sklejce i organicznych formach wypierając w znormalizowane, zoptymalizowane i nudne bryły, które do niedawna stanowiły jedyną opcję. To z tego okresu pochodzi JH-501 Chair Hansa Wegnera, formowane krzesła Ray i Charlesa Eames czy krzesło Raya Komai dla J.G. Furniture Co. (które wyglądem przypomina „Płucka”). Design organiczny czy też soft modernism miał okazję najwcześniej rozwinąć się w Stanach Zjednoczonych, gdzie był już dobrze wykształcony w latach 40. Fotel Charlesa Eamesa i Eeero Saarinena dla Haskelite Corp. z 1941 roku wyprzedzał światowe trendy o dekady. W Polsce rozwój sztuk użytkowych odbywał się w szczególnie trudnych warunkach komunistycznej radzieckiej opresji, wpływającej na każdy aspekt życia, wliczając w to zarówno przemysł jak i kulturę. Połowa lat 50 to w kraju czas liberalizacji polityki partii, co miało swój wpływ na odwilż w sztuce i wzornictwie. Widoczne jest to na przykładzie modeli krzeseł prezentowanych przez Chomentowską między innymi na dwóch kolejnych Ogólnopolskich Wystawach Architektury Wnętrz z 1952 i 1957 roku. Pierwotnie były to wzory stawiające na znane, tradycyjne konstrukcje. W przypadku krzeseł oznaczało to budowę oskrzyniową, unikającą dominujących krzywizn, z elementami o przekrojach graniastych.1 W drugiej połowie lat 50 artystka śmielej operowała formą, często korzystając z giętej sklejki.  Być może ujawniało się w ten sposób kształcenie pod okiem profesora Jana Kurzątkowskiego. Nowoczesność konstrukcji pozwalała użytkownikowi na zajęcie bardziej odprężonej pozycji. Stanowiło to pewien znak pokolenia buntującego się opresyjnej władzy i krępowaniu wolności w życiu i tworzeniu.

Studium Urządzenia Wnętrz Mieszkań Typowych

Praca Chomentowskiej, obok szeregu innych, należała do projektu Studium Urządzenia Wnętrz Mieszkań Typowych zapoczątkowanego w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego na zlecenie Zakładów Osiedli Robotniczych (skrótowiec ZOR rozszyfrowany dzięki Jędrzejowi Zakrzewskiemu, dziękuję) w 1954 roku. 2 Projekty miały obejmować meble pojedyncze umożliwiające komponowanie wielu układów.  Wzięto pod uwagę imponującą, jak na tamten czas, ilość danych, przeprowadzono badania terenowe, zaplanowano tworzenie makiet, modeli, a wreszcie prototypów. Ograniczenia wytwórcze samego Instytutu wyeliminowały z projektowanych konstrukcji szkielety spawane, blachę i odlewy z tworzyw sztucznych. Rolę tych ostatnich w dużej mierze przejęła chętnie wykorzystywana w zakładzie sklejka. Preferowano drewno o niewyrazistym rysunku jak brzoza czy buczyna. Dużą trudność sprawiała mała dostępność okuć, co widoczne jest i w Płuckach. Najbardziej obciążony łącznik był jednocześnie najmniej oczywistym. Mowa o skórzanym rzemieniu łączącym formatki sklejki (w prasie z epoki opisywany też, jako „pasek z plastyku” – nie mam więc pewności jaki materiał pierwotnie zastosowano).  Trudno przeoczyć również śruby grzybkowe, te same, które w zbliżonym okresie wykorzystywano do montażu muszli klozetowych, a które eksponował na przykład niezwykle udany „komercyjnie” model 366 Józefa Chierowskiego.

Ważniejsze założenia nakładane na meble ze Studium obejmowały:

- minimalizację powierzchni meblowej w odniesieniu do przestrzeni mieszkalnej,

-dopasowanie antropometryczne (dopasowanie wymiarów funkcjonalnych mebli do kształtów i wymiarów ciał użytkowników),

- zmienna geometria mebli (podobnie projektowano w tym okresie w całym kraju, za przykład całego kompletu, wręcz systemu mebli, można tu przytoczyć obecne w Encyklopedii meble dwuplanowe Mieczysława Puchały),

- oszczędność materiału,

- zgodność z dostępnymi możliwościami przemysłu,

- projektowanie form lekkich, najlepiej ażurowych, odsłaniających podłogi i ściany,

- unikanie form agresywnych, trudnych do zestawienia z innymi meblami „pojedynczymi”.

Jak Płucka wpisywały się w fundamentalne założenia projektu? Niestety, połowicznie. Powodów porażki wzoru w dotarciu do produkcji masowej należy doszukiwać się w dużym skomplikowaniu konstrukcji, wykorzystanych technik (mamy tu gięcie sklejki, elementy toczone, kilka rodzajów połączeń) i wymaganych technologii. To wszystko wpływało na cenę produkcji. Należy też przyznać, że krzesełko, wbrew późniejszym przekonaniom projektantki, był meblowym „show stealerem”, modelem skupiającym uwagę, o formie wręcz rzeźbiarskiej. Przez to wymagającym w zestawianiu z innymi sprzętami. Krzesło nie trafiło do produkcji masowej, natomiast do końca lat 50 w stolarni Instytutu skopiowano wzór w kilkudziesięciu egzemplarzach. Można było nabyć je na Brackiej 1 w Warszawie, w sklepie firmowym IWP. 3

Wystawy

Meble Marii Chomentowskiej wystawiano w najbliższych latach po zaprojektowaniu Płucek na ekspozycjach objazdowych IWP. Jej meble widziały Międzynarodowe Targi w Kolonii 1959, Wystawę Mebli Mieszkalnych w Berlinie 1960 czy Mediolańskie Triennale 1961. 4

Opis techniczny mebla

Poniższy opis zamieszczono w artykule Jadwigi Putowskiej w Architekturze i kopiuję jego część poniżej, jako rodzaj ciekawostki. Dowodzi on jak trudno przekazać szczegóły techniczne za pomocą słowa pisanego.

Nogi przednie i tylne połączone łączynami na czopy. Pośrodku łączyny przedniej i tylnej wyżłobiony wpust na listwę siedziska i uchwyty. Do zewnętrznej płaszczyzny siedziska doklejona listwa, która z przodu posiada wręg i spoczywa na łączynie przedniej, a z tyłu załapuje za wpust w łącznie tylnej. Listwa siedziska z przodu umocowana jest za pomocą uchwytu, który wpuszczony jest we wpust łączyny przedniej i przykręcony wkrętami do listwy. Oparcie ze sklejki giętej, przykręcone śrubkami do łączyn bocznych. W części tylnej obydwa elementy oparcia połączone taśmą z masy plastycznej. Całość utrzymana w kolorze naturalnym lub nogi i łączyny barwione, a oparcie w kolorze naturalnym. Wykończone nitrolakierem bezbarwnym lub politurą.

Płucka polskiej kinematografii

Rodzime filmy fabularne lat 50 i 60 często inscenizowano nowościami meblowymi. Stało za tym raczej artystyczne poczucie estetyki, niż pogoń za realizmem, bo niejednokrotnie wykorzystywana scenografia była niemal niemożliwa do zdobycia dla przeciętnego Kowalskiego. Jednym z pierwszych, w którym zobaczyć możemy Płucka jest Ósmy dzień tygodnia z 1958 roku z Sonją Ziemann i Zbigniewem Cybulskim.

Obecnie krzesło można zobaczyć na żywo w Galerii Wzornictwa Polskiego Muzeum Narodowego w Warszawie, a także w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Dalsza lektura

Polecam artykuły na temat wzoru i projektantki uzupełniające informacje zebrane w tym wpisie: Dizajnerki. Maria Chomentowska Czesławy Frejlich i Maria Chomentowska, architekt, mistrzyni skrytości. Jej rozwiązania sprzed lat wciąż są nowatorskie pod redakcją dziennika Wschodniego.

1 I Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, Ministerstwo Kultury i Sztuki i Związek Polskich Artystów Plastyków, wystawa eksponowana w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych „Zachęta”, plac Małachowskiego, Warszawa, 1952

2  Artykuł Meble seryjne Instytutu Wzornictwa Przemysłowego, Jadwiga Putowska, Architektura 6/152, 1960, z tego źródła pochodzą również fotografie wykorzystane w artykule

3  Wpis na Facebooku Instytutu Wzornictwa Przemysłowego z 21 marca 2021 roku [link]

4  Opracowanie powystawowe Polska sztuka użytkowa w 25 – lecie PRL, ZPAP, Warszawa, 1972

Kategoria: krzesła

Styl: modernizm

Rok produkcji: 1956

Data projektu: 1954 -1956

Materiały: drewno brzozowe i bukowe, sklejka liściasta, skóra lub tworzywo sztuczne (inne połączenia niemetalowe), okucia metalowe

Kraj: PRL

Projektant: Maria Chomentowska

Producent: Instytut Wzornictwa Przemysłowego

Wykończenie: lakier bezbarwny, farba, politura

Połączenia: śruby, połączenia czopowe, łącznik elementów oparcia wykonany ze skóry bądź tworzywa sztucznego

Wymiary [cm]: wysokość – 75,5, szerokość – 40, głębokość – 48

Zdjęcia: źródło 2